160 rocznica Powstania Styczniowego

Witamy na stronie internetowej poświęconej dokumentom przechowywanym w Archiwum Państwowym w Poznaniu dotyczącym Powstania Styczniowego.

Powstanie Styczniowe wybuchło 22 stycznia 1863 roku w związku z narastającym napięciem pomiędzy władzą rosyjską w Królestwie Polskim a ludnością polską. Zasięgiem objęło cały teren Królestwa Polskiego, ale angażowało Polaków ze wszystkich trzech zaborów (rosyjskiego, austriackiego, pruskiego), ze wszystkich stanów społecznych. Było najdłużej trwającym zrywem niepodległościowym, w którym stoczono około 1200 bitew i potyczek, przede wszystkim w formie walki partyzanckiej. Czołowymi dowódcami powstania byli: Marcin Borelowski, Dionizy Czachowski, Józef Hauke-Bosak, Antoni Jeziorański, Rafał Krajewski, Apolinary Kurowski, Marian Langiewicz, ks. Antoni Mackiewicz, Leopold Narbutt, Edmund Różycki, Edmund Taczanowski, Zygmunt Sierakowski, Walery Wróblewski. Mimo początkowych sukcesów i wygranych, wobec zdecydowanej przewagi liczebnej wojsk zaborcy, polityce terroru i zastraszania oraz minimalnej pomocy państw Europy Zachodniej (głównie w postaci deklaracji i słów poparcia), Powstanie stopniowo zaczęło wygasać. Dzięki wysiłkom Romualda Traugutta, który w październiku 1863 roku objął dowództwo zbrojne, walki prowadzono do wiosny 1864 roku, ale przeprowadzona w maju reforma uwłaszczeniowa chłopów praktycznie wyłączyła tę warstwę społeczną z dalszego zaangażowania w sprawę. Traugutta stracono na stokach warszawskiej Cytadeli 5 sierpnia 1864 roku.

W Powstaniu Styczniowym życie straciło około 30 tysięcy jego uczestników, ponad 7 tysięcy dostało się do niewoli, 38 tysięcy zesłano na Syberię, kilka tysięcy zostało przymusowo wcielonych do wojska rosyjskiego. Władze skonfiskowały ponad 1600 majątków ziemskich w Królestwie Polskim i 1800 na Litwie, a nałożone kontrybucje wyniosły razem około 34 mln rubli.

Mieszkańcy zaboru pruskiego aktywnie angażowali się w walki powstańcze, wspierając słowem, czynem i zbrojnym wystąpieniem rodaków z Królestwa Polskiego. 31 marca 1863 roku podczas debaty w sejmie pruskim Karol Libelt, reprezentant Koła Polskiego, stanowczo opowiedział się za działaniami powstańców, krytykując przy okazji policyjne rządy Bismarcka w Księstwie Poznańskim. Posłowie polscy potępili także okrutne traktowanie więźniów politycznych i wydawanie ich władzom rosyjskim. „Polskie” debaty sejmowe zwróciły uwagę międzynarodowej opinii publicznej na narodowowyzwoleńcze aspiracje Polaków.

Poznaniacy i Wielkopolanie organizowali również pomoc materialną dla Powstańców, nielegalnie dostarczali broń i amunicję. Pieniądze ściągano między innymi w postaci „podatku narodowego”, którego wielkości i sposobu egzekwowania, ze względu na ubogość źródeł, nie sposób ustalić. Brali również udział w walkach bezpośrednich. Wśród ochotników można wymienić nazwiska Kazimierza Mielęckiego, Ludwika Żychlińskiego, Edmunda Calliera, czy wspomnianego już Edmunda Taczanowskiego. Polskie oddziały z terenów zaboru pruskiego nie tylko wspomagały walczących, ale niekiedy stanowiły także trzon siły zbrojnej.

Zagadnienie materiałów archiwalnych z zasobu Archiwum Państwowego, których treść nawiązuje do wybuchu, przebiegu i konsekwencji Powstania Styczniowego, a przede wszystkim do zaangażowania Polaków z terenu zaboru pruskiego, pozostawało w kręgu zainteresowania poznańskich archiwistów od lat. W zakładce Opracowania można znaleźć tekst Franciszka Paprockiego (1911-1978) pt. Źródła do dziejów powstania styczniowego w archiwum Państwowym w Poznaniu opublikowanego w 34. tomie „Przeglądu Historycznego” z 1938 roku. W 1964 roku w „Archeionie” pojawił się z kolei artykuł Ireny Radtke (1923-2014), który aktualizował wiedzę na temat dokumentów do Powstania Styczniowego w poznańskim archiwum, z uwzględnieniem strat poniesionych przez instytucję w czasie II wojny światowej i zmian w rozmieszczeniu archiwaliów. Na tej podstawie, w związku z obchodami 150. rocznicy wybuchu Powstania w 2013 roku wytypowano materiały przeznaczone do digitalizacji i udostępnienia szerokiej grupie odbiorców w Internecie.

Zdecydowaną większość prezentowanych materiałów stanowią jednostki wytworzone przez pruską administrację i policję, znajdujące się w zespołach Naczelne Prezydium Policji Poznańskiej (nr 290) i Prezydium Policji w Poznaniu (nr 294). Są to przede wszystkim akta śledcze, zebrane przez funkcjonariuszy materiały dotyczące działalności powstańczej (ulotki, odezwy, artykuły prasowe), zeznania osób aresztowanych oraz dokumenty skonfiskowane osobom podejrzanym o udział w Powstaniu (np. korespondencja), czy raporty Prezesa Policji. Wszystkie materiały sporządzono w postaci odpisów w języku niemieckim. Stanowią one jednostronne, ale też jedno z nielicznych źródeł do działalności powstańczej na terenie Prus i Księstwa Poznańskiego.

Pozostałe dokumenty pochodzą z zespołów Starostw Powiatowych w Kościanie (nr 322), Krotoszynie (nr 323), Babimoście (nr 314), Naczelnej Dyrekcji Ceł w Poznaniu (nr 744) i materiałów rodziny Działyńskich ze Złotowa i Kórnika (nr 5414). Te ostatnie dotyczą uczestnictwa w Powstaniu Styczniowym jednego z najwybitniejszych przedstawicieli rodu, Jana Kantego Działyńskiego oraz konsekwencji tych działań, które dotknęły jego majątek i rodzinę.

Na niniejszej stronie prezentujemy owoc poczynionych od 2013 roku prac. Materiały są zamieszczone na stronie szukajwarchiwach.gov.pl w wolnym dostępie. W zakładce Wykaz skanówznajduje się tabela zawierająca opis każdej jednostki archiwalnej wraz z wyszczególnieniem interesujących fragmentów (jeśli można było je wskazać) i odnośnikiem do nich. Ponadto, w zakładce Wystawy i kolekcjeprezentujemy zbiory wyselekcjonowanych materiałów wraz z ich opisem, zebranych w formie kolekcji tematycznych na Szukaj w Archiwach i wystaw wirtualnych.

Źródła:

S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, Warszawa 1983.

Z. Grot, Rok 1863 w zaborze pruskim, Poznań 1963

I. Radtke, Źródła do dziejów powstania styczniowego w Archiwum Państwowym M. Poznania i Województwa Poznańskiego, „Archeion”, t. XL, 1964, s. 65-79.